Ο όρος Προφορική Ιστορία μπορεί να θεωρείται «νέος», και γιατί συνδέεται με την τεχνολογία του μαγνητόφωνου, αλλά στην πραγματικότητα είναι τόσο παλιός όσο και η ανάγκη των ανθρώπων να γνωρίζουν το παρελθόν τους. Είναι το πρώτο είδος Ιστορίας, πριν ακόμα την εφεύρεση και τη διάδοση της γραφής. Στις προφορικές κοινωνίες η αφήγηση ενός γεγονότος αποκτούσε μια μοναδική σημασία, όπως πολύ καλά ξέρουμε από τα Ομηρικά έπη. Με την επέκταση της γραφής, οι δημηγορίες του Θουκυδίδη αποτελούν ένα εξαίρετο δείγμα χρήσης της προφορικής μαρτυρίας.
Ωστόσο, η Ιστορία κατοχυρώθηκε ως επιστήμη τον 19ο αιώνα με το ρεύμα του θετικισμού και βασιζόταν στα γραπτά τεκμήρια, τα αρχεία. Από τότε έχει κυλήσει πολύ νερό στο αυλάκι. Μια καίρια τομή, στα μέσα του 20ου αιώνα, μετά το τέλος του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου, αφορούσε τα αντιαποικιακά κινήματα. Μια Ιστορία βασισμένη μόνο στα αρχεία θα ήταν μια ιστορία των αποικιοκρατών, ενώ για τους αγώνες και τις αγωνίες των αποικιοκρατούμενων για την ανεξαρτησία τους θα υπήρχε σκοτάδι. Και το σκοτάδι δεν μπορεί να αποτελέσει υποκείμενο της ιστορίας.
Στην Ελλάδα, τη δεύτερη δεκαετία του 21ου αιώνα, βιώνουμε μια πολυδαίδαλη και πολυσχιδή κρίση, η οποία οδήγησε στον βίαιο μετασχηματισμό της κοινωνίας. Το συνεχώς μεταβαλλόμενο κοινωνικό τοπίο που ανέτρεψε την καθημερινότητα μας κατέστησε τη γνώση του παρελθόντος, την Ιστορία, σε ύψιστη αναγκαιότητα. Το κοινωνικό σώμα στην προσπάθειά του να σχηματίσει μια νέα ταυτότητα είναι υποχρεωμένο να φτιάξει ένα νέο αφήγημα για το παρελθόν ώστε να μπορέσει να αντιμετωπίσει τις προκλήσεις του παρόντος αλλά και να οραματιστεί και να διεκδικήσει ένα καλύτερο μέλλον.
Η διαδικασία αυτή ευνόησε την ανάπτυξη της προφορικής ιστορίας που εμπεριέχει τις μαρτυρίες των πολλών, των καθημερινών ανθρώπων. Οι αφηγήσεις ζωής μπορούν επίσης να μετατραπούν σε ένα προνομιακό εργαλείο ανάλυσης των ραγδαίων κοινωνικών εξελίξεων. Επιπλέον, η προφορική ιστορία προσφέρει τη δυνατότητα και σε μη επαγγελματίες ιστορικούς, μετά από ένα εκπαιδευτικό σεμινάριο, να συλλέγουν μαρτυρίες. Διαθέτει εκείνα τα εργαλεία ώστε να έρθουν οι «αφανείς» στο προσκήνιο και τα μέλη των Ομάδων Προφορικής Ιστορίας (ΟΠΙ) να προτάξουν την προσωπική μνήμη –ως αντανάκλαση της συλλογικής- απέναντι στις απρόσωπες αγορές και τη λήθη.
Οι μη επαγγελματίες ιστορικοί των ΟΠΙ επέλεξαν να ιδρύσουν τις ομάδες τους στις γειτονιές όπου ζουν (Προφορική Ιστορία και Κοινότητα), και -καθόλου τυχαία- πολλοί από αυτούς είναι εκπαιδευτικοί. Αντιτάσσουν δηλαδή το τοπικό (local) απέναντι στο παγκόσμιο (global) μαζί με το όραμα για ένα ‘άλλο’ σχολείο για τη νέα γενιά (Προφορική ιστορία και σχολικό πρόγραμμα).
Επιπλέον, επειδή οι ΟΠΙ δημιουργούνται ‘από τα κάτω’ ο τρόπος λειτουργίας τους έχει και μια ανάλογη συγκρότηση: στηρίζεται στη συνεργασία τόσο των μελών της ομάδας όσο και των ΟΠΙ στο πλαίσιο του Συντονιστικού (Η φιλοσοφία της λειτουργία του δικτύου των ΟΠΙ).
